آموزش پرورش جلبک | آشنایی با پرورش جلبک در گلخانه و مزایای جلبک

سال‌هاست که بسیاری از مردم دنیا از فواید جلبک آگاهی دارند و آن را از طرق مختلف مورداستفاده قرار می‌دهند. کشورهای شرق آسیا همانند چین، کره جنوبی و مالزی پیشتاز تولید و مصرف این محصول هستند و حتی آن را به سایر کشورهای دیگر هم صادر می‌کنند. این موجودات دریایی دارای فواید بی‌شماری هستند که امروزه توانسته‌اند نقش خود را در حوزه غذایی، آرایشی، بهداشتی، کشاورزی، تصفیه آب، مکمل غذایی دام و شیلات و ... پررنگ‌تر کنند.

در کشور ما هم چند سالی است که این جانداران آب‌دوست به حوزه کسب‌وکار نفوذ کرده‌اند و افرادی هرچند معدود توانسته‌اند از پرورش آن‌ها به درآمدی قابل‌قبول دست بیابند. گرچه صنعت پرورش جلبک در کشور ما هنوز به‌طور کامل شناخته‌شده نیست اما می‌تواند فرصت مناسب سرمایه‌گذاری در این بخش را فراهم نماید تا هم کشور را از وارد نمودن این جاندار پرکاربرد کمتر کند و هم زمینه‌ساز تحولات اقتصادی و اشتغال‌زایی شگرفی گردد.
اما ورود به این عرصه نیازمند داشتن اطلاعات دقیق و کاربردی در ارتباط با چگونگی پرورش آن است که طرح توجیهی پرورش جلبک این امکان را فراهم می‌سازد تا افراد بتوانند بامطالعه آن بیشتر با این صنعت آشنا شوند تا از این طریق بتوانند به یک کسب‌وکار پر درآمدی برسند.

تعریف جلبک:

جلبک موجوداتی شبیه به گیاه هان هستند که دارای کلروفیل و رنگ‌دانه می‌باشند و قادرند که با استفاده از فتوسنتز غذای موردنیاز خود را تأمین کنند. پیکره آن‌ها از ریسه و تال هایی ساخته‌شده است که برخلاف گیاهان فاقد ریشه، ساقه و برگ می‌باشند. تولیدمثل در جلبک‌ها به دو شیوه‌ی جنسی و غیرجنسی انجام می‌گیرد. در تولیدمثل جنسی دو سلول جنسی نر و ماده باهم ترکیب می‌شوند و گامت (سلول تخم) را تشکیل می‌دهند؛ اما تکثیر به شیوه غیرجنسی تقسیم سلول به شیوه دوتایی و تغییر شکل سلول‌های زایشی به سلول‌های مقاوم زایشی است. این شیوه یعنی تولیدمثل غیرجنسی متداول‌ترین روش تولید و تکثیر در جلبک‌ها به‌حساب می‌آید.
جلبک‌ها را می‌توان در محیط‌های گوناگون همانند آب و یا خاک‌های مرطوب، درختان هوایی، صخره و سنگ‌ها یافت نمود اما بیشترین تراکم آن‌ها در محیط‌های آبی به‌ویژه از نوع آب‌شور است.

انواع جلبک‌های موجود:

جلبک‌ها را بر اساس ویژگی‌هایی همانند تعداد و نوع تاژک، ویژگی‌های تال، دیواره سلولی، پروکاریوت و یوکاریوتی بودن و ... به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌کنند که شرح آن‌ها بر اساس نوع ساختار سلولی به‌صورت زیر می‌باشد:
الف – جلبک‌های پرسلولی:
•    جلبک قرمز: جلبک‌های قرمز از نمونه‌های دریایی هستند که غالباً در اعماق دریاها یافت می‌شوند؛ مانند جلبک قرمز دولوس و نوری. این جلبک‌ها یکی از قدیمی‌ترین جلبک‌های اعماق دریاها هستند که علاوه برداشتن پروتئین، چربی، فیبر، املاح معدنی و ویتامینی، دارای خواص و ارزش دارویی بالایی هستند و در حوزه پزشکی مورداستفاده بی‌شماری قرارگرفته‌اند.

•    جلبک سبز: این نوع از جلبک‌ها دارای کلروفیل سبز می‌باشند که شباهت زیادی به گیاهان سبز دارند. از این دسته جلبک‌ها می‌توان کاهوی دریایی را مثال زد. جلبک‌های سبز در صنعت رنگ‌سازی بسیار به‌کاربرده می‌شوند.

•    جلبک قهوه‌ای: بیشتر این جلبک‌ها در صخره‌ها و آب‌های سرد یافت می‌شوند و دارای دو نوع رنگینه های بتا کاروتن (قرمز و نارنجی) و کلروفیل دار (سبز) هستند؛ مانند جلبک قهوه‌ای کلپ و سارگاسوم. این جلبک غنی از ید، آهن، ویتامین B2، B12 می‌باشد و تأثیر آن در درمان سرطان و عفونت‌ها به اثبات رسیده است.

•    جلبک طلایی.
ب – جلبک‌های تک‌سلولی:
•    فیتوپلانگتون‌ها: این نوع از جلبک‌ها منبع بسیار خوبی برای غذای بسیاری از موجودات آبزی همانند انواع ماهیان و میگو به‌حساب می‌آیند. فیتوپلانگتون‌ها نقش مهمی در تعدیل اکسیژن و تثبیت دی‌اکسید کربن با استفاده از فرایند فتوسنتز دارند و به‌عنوان شاخص‌های مهمی در تعیین سطح سلامتی و کیفیت آب محسوب می‌گردند زیرا دارای حساسیت بالایی در ارتباط با تغییرات محیطی می‌باشند.
•    دیاتوم ها: که به جلبک‌های طلایی قهوه‌ای معروف هستند در آب‌های شور، شیرین و خاک‌های مرطوب یافت می‌شوند. این جلبک‌ها به‌عنوان غذای ماهی‌ها و نهنگ‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرند؛ و فواید فراوانی را در صنعت کشاورزی و نانو پزشکی ایجاد کرده‌اند.

•    اسپیرولینا: یک سیانو باکتریو ست که بسیار شبیه به باکتری‌ها می‌باشد این ریسه‌ها به جلبک‌های سبز آبی معروف هستند. اسپیرولینا یکی از پرکاربردترین انواع جلبکی است که به لحاظ ارزش غذایی بالا برای پرورش مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ و با داشتن میزان پروتئین فراوان، یک منبع غنی از پروتئین قابل‌جذب گیاهی به شمار می‌رود. شاید درصد عمده‌ای از جلبک‌هایی که در صنعت غذایی مورداستفاده قرار می‌گیرند از این جلبک باشند. امروزه به دلیل فراگیر شدن پرورش این ریسه ارزشمند، جزوه، کتابچه و کتاب پرورش جلبک اسپیرولینا به‌منظور آموزش مرحله‌به‌مرحله پرورش، به نگارش درآمده است که پرورش‌دهندگان می‌توانند از آموزش‌های این کتاب و جزوات برای مقاصد پرورشی و تجاری خود نهایت استفاده لازم را ببرند.

•    کلرلا: یک جلبک سبز تک‌سلولی است که از طریق فتوسنتز رشد می‌کند. این تک‌سلولی منبع غنی از انواع مواد مغذی‌ها همانند پروتئین، چربی، فیبر، مواد معدنی و ویتامینی می‌باشد که در صنعت غذایی مورداستفاده قرار می‌گیرد.

کاربرد و فواید استفاده از جلبک:
گاهی از جلبک‌ها به‌عنوان مکمل غذایی و گاهی هم به‌عنوان تصفیه‌کننده فاضلاب مورداستفاده قرار می‌گیرند. در کل جلبک‌ها موجوداتی پرکاربرد هستند که در مصارف مختلف می‌توان از آن‌ها بهره لازم را برد که مهم‌ترین این فواید و کاربردها عبارت‌اند از:

1- تأمین‌کننده نیاز غذایی: جلبک‌ها به دلیل سرشار بودن از ویتامین، مواد معدنی و سایر ریزمغذی‌ها سال‌هاست که در آشپزی کشورهای دنیا به‌خصوص شرق آسیا استفاده می‌گردد و غذاهای گوناگونی را با آن تهیه می‌کنند؛ و با پی به تأثیر آن بر روی سلامتی انسان به‌عنوان یک مکمل غذایی باارزش مورد مصرف جهانی قرارگرفته است.
2- تولید فراورده‌های آرایشی: از مهم‌ترین فراورده‌های آرایشی تولید ماسک‌های جلبکی است که در داروخانه‌ها به فروش می‌رسند که سبب لطافت، تقویت و نرم‌کنندگی پوست صورت می‌گردد.
3- استفاده در صنعت پزشکی: جلبک‌ها حاوی موادی هستند که در درمان بیماری‌هایی همانند تومور و انواع سرطان (سرطان سینه، کولون و لوسمی) اثرگذار می‌باشند. جلبک به دلیل غنی بودن از ید، در درمان اختلالاتی ناشی از کمبود این ماده معدنی همانند کم‌کاری تیروئید و گواتر مورداستفاده قرار می‌گیرد. همچنین از جلبک در درمان بیماری‌های چشمی، هضم غذا، جلوگیری از چاقی، کاهش فشارخون، کنترل قند خون، کم‌خونی، درمان آلرژی، کمک به سم‌زدایی از بدن و ... به کار گرفته می‌شود.

4- تولید کودهای کشاورزی: گاهی از جلبک به‌منظور تقویت بافت فیزیکی خاک به لحاظ تأمین مواد معدنی و کانی‌ها مورد بهره قرار می‌گیرد. جلبک به دلیل دارا بودن فیبر سبب نرم شدن بافت خاک و حاصلخیزی آن می‌شود. همچنین در خاک مزارع و باغاتی که با کمبود کلسیم روبه‌رو هستند به کار می‌روند. جلبک‌ها به دلیل دارا بودن مقدار زیادی فسفر و پتاسیم به‌عنوان کودهای بیولوژیکی در مناطق ساحلی استفاده می‌گردند.
5- تصفیه فاضلاب‌ها: جلبک‌ها به‌عنوان موجودات تصفیه‌کننده در کانال‌های فاضلاب نیز اهمیت دارند. این ریسه‌ها برای انجام این کار نیتروژن و فسفات را مصرف کرده و طی عمل فتوسنتز اکسیژن تولیدشده را در اختیار باکتری‌های هوازی قرار می‌دهند که این باکتری‌ها سبب تجزیه مواد خام فاضلاب‌ها و رفع بوی بد آن می‌گردند.
6- استفاده در خوراک دام و طیور: از آرد جلبک و یا خشک‌شده آن در کشورهایی نظیر ژاپن و چین و برخی از کشورهای اروپایی برای تغذیه حیوانات اهلی به کار می‌رود. علاوه بر تأمین خوراک موردنیاز دام از جلبک به‌عنوان داروی جایگزین کننده آنتی‌بیوتیک استفاده وسیعی نیز می‌شود.
همچنین از جلبک در صنعت رنگ‌سازی، تأمین سوخت، تهیه چسب، قرص و کپسول، ساخت مواد دندان‌پزشکی و سایر موارد استفاده می‌شود.

مهم‌ترین مزیت پرورش جلبک:
•    عدم صرف هزینه و سرمایه بالا.
•    امکان کشت در آب‌های شور و عدم نیاز به آب‌های شیرین.
•    عدم نیاز به خاک زراعی برای کشت.
•    زود بازدهی محصول.
•    راندمان بیولوژیکی بالا.
•    امکان صادرات محصول.
•    جوانب مختلف صنعت (دارویی، غذایی، کشاورزی و ...).
•    تولید اشتغال.
•    و ...

پرورش صنعتی جلبک:

پرورش جلبک یک فرصتی بسیار مناسب برای افرادی است که به دنبال کارآفرینی با سوددهی بالا هستند. با توجه به کاربردها و مزیت‌هایی که ذکر گردید اگر فعالیت در این حرفه به‌طور گسترده صورت گیرد می‌توان به دستاوردهای متنوعی ازجمله اشتغال‌زایی، سلامت جامعه با توجه به ارزش غذایی بالا و صادر نمودن محصولات و ارزآوری دست‌یافت. در چنین وضعیتی به نظر می‌رسد که پرورش حرفه‌ای و صنعتی جلبک می‌تواند راهکاری مناسب برای تحقق بخشیدن به این اهداف باشد.
به‌طور یقین برای برداشت جلبک به‌صورت صنعتی و گسترده مستلزم استفاده از مکان‌های وسیع می‌باشد. برای این منظور می‌توان از مکان‌های طبیعی رشد جلبک همانند دریاها و یا مزارع برنج بهره جست و یا با ساخت استخرهای خاکی روباز و آبگیرها به پرورش آن پرداخت که مدیریت این روش در مقایسه با روش طبیعی آسان‌تر است زیرا می‌توان به‌راحتی تعویض آب، آبگیری و کنترل فاکتورهای محیطی را پیاده‌سازی نمود. استخرهایی که برای این امر مورداستفاده قرار می‌گیرند نباید عمقی بیش از 1 متر داشته باشند زیرا جلبک در این‌چنین شرایطی رشد نمی‌کند و یا سرعت رشد آن پایین است. بهترین عمقی که برای استخر پرورش جلبک در نظر گرفته می‌شود 30 تا 40 سانتی‌متر می‌باشد.
همچنین در پرورش صنعتی علاوه بر استخر بر اساس نوع بهره‌ای که از جلبک می‌رود از سیستم‌های مختلفی استفاده می‌گردد؛ مانند پرورش جلبک به‌صورت سیستم دفع به‌منظور تصفیه فاضلاب، سیستم بسته، سیستم تلفیقی و ...

در ضمن برای پرورش صنعتی و یا حتی نیمه‌صنعتی جلبک و امکان فروش و صادر نمودن آن نیاز به اخذ مجوزهای لازم از سازمان شیلات و امور آبزیان می‌باشد؛ که بدون داشتن مجوز امکان فروش و صادرات امری سخت و چه‌بسا غیرممکن است و عملاً پرورش‌دهنده را با شکست و رکود مواجه می‌سازد.

پرورش جلبک در گلخانه:

برای پرورش جلبک می‌توان از مکان‌هایی همانند پشت‌بام، حیاط منزل، زیرزمین، داخل اتاق و یا گلخانه در سطح کم و یا متوسط بهره برد. برای این امر نیاز به‌صرف هزینه بالا نیست و می‌توان با سرمایه کم برای خرید بذر و تجهیزات اولیه اقدام نمود. علاوه بر مکان، ایجاد شرایط محیطی مناسب یکی از ضروریات پرورش این موجود باارزش محسوب می‌گردد.
ازآنجایی‌که وجود نور خورشید برای پروسه فتوسنتز در جلبک امری حیاتی است باید شرایطی فراهم گردد که نور آن تأمین گردد. همچنین یکی از فاکتورهای دخیل در رشد و پرورش جلبک وجود دمای متعادل است که این دما حداکثر 40 و حداقل 20 درجه سانتی‌گراد می‌باشد و هرگونه نوسانات دمایی منجر به عدم رشد این ریسه می‌گردد. به‌عنوان‌مثال اگر دما به بالای 40 درجه برسد جلبک نابود می‌شود و یا اگر از 20 درجه کمتر شود جلبک با توقف رشد مواجه می‌گردد.

مراحل رسیدن به درآمد در پرورش جلبک

تجهیزات موردنیاز برای پرورش جلبک:

از مهم‌ترین تجهیزاتی که برای پرورش جلبک مورداستفاده قرار می‌گیرند می‌توان موارد زیر را نام برد:
•    دماسنج.
•    شوری سنج.
•    PH متر.
•    اکسیژن متر.
•    ترازو.
•    کیت کلر سنج.
•    دستگاه آب مقطر گیری.
•    برس شیشه‌شور.
•    پیپت.
•    چراغ الکی.
•    قطره‌چکان.
•    ظروف 20 لیتری.
•    و سایر.

استخر مناسب پرورش جلبک

کلام آخر:

پرورش جلبک از دسته مشاغل کم ریسکی است که باوجود نو پا بودن این صنعت از بازارگرمی در داخل کشور برخوردار می‌باشد. اگر چتر حمایتی دولت بر سر پرورش‌دهندگان گسترده شود و بازاریابی محصولات و فراورده‌های به‌دست‌آمده از جلبک به‌درستی صورت گیرد شاهد ایجاد صدها شغل مستقیم و غیرمستقیم، جلوگیری از خروج ارز و تحول اقتصادی پایدار خواهیم بود.